O Budzie Stalowskiej słów kilka

Buda Stalowska to osada będącą dawniej własnością Tarnowskich. Przez wielu mieszkańców naszej gminy bardzo często mylnie nazywana

Budami Stalowskimi. Słynna jest obecnie przede wszystkim ze stawów hodowlanych oraz z dzikiej przyrody. Mało kto jednak zdaje sobie sprawę, że przed laty miał tu stanąć bardzo nowoczesny jak na swoje czasy tartak.

Edward Marszałek i Władysław Kusiak w Rocznikach Bieszczadzkich nr 21 z 2013 roku w artykule pt: ”Wypał węgla drzewnego w Bieszczadach w przeszłości i obecnie” podają genezę nazwy Buda : „Węglarze osadzani byli w głębi puszcz, gdzie mieli prawo wycinać las i zwęglać pozyskane drewno. Mieszkali w skleconych z byle czego budach, dlatego też często nazywano ich budnikami, a ich osady – Budami. Na terenie Podkarpacia istnieją m.in. Budy Wolskie, Budy Łańcuckie, Buda Stalowska i in.”. Jak widać nazwa osady jest jednoznacznie powiązana z zajęciem jej mieszkańców, a przymiotnik Stalowska przyjęła od pobliskiej wsi Stale.

W Budzie Stalowskiej miał swoją siedzibę Dyrektor lasu. Poniżej plan jego domu.

Fot.1. Plan domu Dyrektora lasu
Do swojej dyspozycji miał stodołę i stajnię z oborą, w której znajdowała się wozownia, spichlerz i drewutnia.

Fot.2. Plan stajni i stodoły

W swojej pracy zajmował się rewirem Buda

Fot.3. Rewir Buda
Oprócz tego w okolicy Hrabia Tarnowski zlokalizował swój domek myśliwski, potocznie przez wielu nazywany „pałacykiem”. Przez lata była to siedziba Nadleśnictwa.

Fot.4. Domek myśliwski

Źródło: polskaniezwykla.pl / Autor: Jerzy_Zmihorski_staryBogactwo okolicznych rewirów leśnych, aż prosiło się o zagospodarowanie. Toteż w Budzie działał tartak i terpentyniarnia. W 1901 roku było to dosyć skromne gospodarstwo, co widać po sporządzonym planie sytuacyjnym.

Fot.5. Plan sytuacyjny placu i tartaku 1901 r.
Hrabia Tarnowski był arystokratą i jednocześnie biznesmenem z krwi i kości. Doskonale rozumiał ideę postępu technologicznego oraz dostrzegał płynące z niego korzyści. O jego otwartości na technologię niech świadczy sporządzony plan instalacji światła elektrycznego w dworku myśliwskim i stajni z 1918 roku.

Fot.6. Plan elektryfikacji dworku

Każdy przedsiębiorca chcąc zwiększyć zyski musi zwiększyć produkcję. Tarnowskiemu mógł to zapewnić tylko nowoczesny tartak z maszynami parowymi. W tym celu zamówił projekty aż w Niemczech. Pierwszy pochodził z 1906 roku.

Fot.7. Plan tartaku parowego z 1906 roku
Maszyną parową napędzającą wszystkie urządzenia miała być lokomobila również zamówiona z Niemiec.

Fot.8.Lokomobila przeznaczona do tartaku
Tarnowski otrzymał wszelkie instrukcje montażu i rysunki maszyny. Piec parowy mógł wytrzymać ciśnienie 12 atmosfer.

Fot.9. Piec parowy lokomobili

Urządzenia projektowane do tartaku parowego

Fot.10. Piła tarczowa z możliwość cięcia pod kątem Fot.11. Trak ramowy, służący do przecierania kłód drzewnych na tarcice

Fot.12. Szlifierka i heblarka

W 1909 roku pojawił się drugi projekt tartaku, w którym przewidziano nowy kocioł parowy częściowo zamurowany.

Fot.13. Drugi projekt tartaku parowego
Fot.14. nowy kocioł

W zamierzeniu Tarnowskiego Buda Stalowska miała być prężnym ośrodkiem przemysłu drzewnego. Na planie sytuacyjnym z 2 maja 1921 roku umieszczone zostały: tartak parowy z gonciarką, mieszkania i budynki gospodarcze służby tartacznej, mieszkania urzędników, kuchnie, stajnie, magazyn prowiantowy, kancelaria, kolejka leśna z Chmielowa do Krządki i Bojanowa (która de facto jeździła), szopa do naprawy taboru kolejowego, hala do naprawy parowozów, kuźnia, magazyn na benzynę. A wszystko to w okolicy domku myśliwskiego.

Fot.15. Plan sytuacyjny z 1921 rokuNiestety Tarnowskiemu nie udało się wprowadzić swoich planów w całości w życie. Do samodzielnego porównania pozostawiam Ci Czytelniku plan z roku 1921 z wojskową mapą z 1938. Kolory na mapach mówią same za siebie

Fot.16. Mapa WIG 1:100000

Mieszkaniec
decadend@o2.pl

Ciekawostka: Przykład wykorzystania lokomobili:
Bibliografia:
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Plan domu dla dyrektora lasu syg.3774
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Stajnia i stodoła przy leśniczówce syg.3775
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Plany lokomobili, kotła parowego(…) syg.3831
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Plan tartaku parowego –maszyny(…) syg.3829
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Plan instalacji światła elektrycznego(…)syg.3776
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Sytuacja budynków tartacznych(…) syg.3828
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Plan sytuacyjny placu i tartaku(…) syg.3827
Archiwum Narodowe w Krakowie, A.Dz.T. Państwo Dzików. Dobra(…) syg.3651
E.Marszałek, W.Kusiak, Wypał węgla drzewnego w Bieszczadach w przeszłości i obecnie w: Roczniki bieszczadzkie Nr 21 z 2013r. str. 164-183
Mapa WIG 1:100000 P47 S33 MIELEC z 1938 r.