Obalić historyczne mity – Jadachy

Krzysztof Krząstek

Obalić historyczne mity – Jadachy

Przeglądając strony internetowe opisujące historię wsi Jadachy w oczy rzuciło mi się stale powtarzające się zdanie:

„Początek osady Jadachy dała rodzina Jadachów, młynarzy wspomnianych po raz pierwszy w lustracji dóbr z 1569 roku.”

Wiadomość tę można znaleźć na oficjalnej stronie UMIG Nowa Dęba, na stronie Szkoły Podstawowej w Jadachach, w Statucie Sołectwa Jadachy z 2015 r., w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Nowa Dęba z 2019, a także na Wikipedii. Nie dziwi zatem faktem, że w 2019 roku sołectwo to podczas I Dni Jadachów świętowało 450-lecie istnienia, skoro rok 1569 pojawia się w „urzędowych” dokumentach. Należy zadać pytanie: czy ma to pokrycie w źródłach historycznych?

Dokonując weryfikacji stanu wiedzy historycznej zawsze staram się dotrzeć do źródła danej informacji, by osobiście sprawdzić, czy jest ona prawdziwa oraz czy autor nie pominął jakiś innych dodatkowych faktów, które mogą być wartościowe, a dla których nie znalazło się miejsce w opracowaniu. W przypadku powyższych źródeł niestety nie zamieszczono skąd pochodziły te dane, jednakże znając bibliografię powiatu tarnobrzeskiego można łatwo to źródło zidentyfikować. Jest to Józef Rawski – pasjonat historii z Miechocina. Cytowane na wstępie zdanie znajduje się w aż 3 jego publikacjach:

• w artykule „Krótki rys historyczny północnej części Puszczy Sandomierskiej” zawartego w książce „Prace i materiały z badań etnograficznych Ośrodka Mokrzyszowsko – Grębowskiego w powiecie tarnobrzeskim” wydanej przez Muzeum Okręgowe w Rzeszowie w 1968 r.
• w artykule „Puszcza Sandomierska” opublikowanym w Tarnobrzeskich Zeszytach Historycznych nr 8 w 1994 w Tarnobrzegu i opatrzonymi krytycznymi uwagami Marka Florka obecnie doktora habilitowanego.
• W książce „Piastowskie dzieje Puszczy Sandomierskiej. Gorzyce strażnice graniczne pierwszych Piastów” wydanej w Tarnobrzegu w 1997 roku.

Niestety Rawski stosował przypisy w swoich pracach bardzo wybiórczo, co utrudnia dotarcie do materiałów źródłowych, na podstawie których formułował swoje wnioski. W przypadku omawianego zdania nie zastosował ich wcale. Zostawił natomiast trop, którym możemy podążać. Jest to „lustracja dóbr z 1569 roku”. Jadachy należały do dóbr królewskich, więc należy szukać lustracji dóbr królewskich z 1569 roku. Rawski w bibliografii odniósł się do tego bardzo lakonicznie umieszczając tylko informację, że korzystał w Archiwum Głównym Akt Dawnych z działu XVIII z lustracji województwa sandomierskiego.

Dział XVIII lustracji królewszczyzn zawiera się w zespole Metryka Koronna, a pod sygnaturą nr 69 znajdujemy Lustrację starostwa sandomierskiego z 1569 roku. Mamy zatem zidentyfikowane źródło, na którym oparł się Rawski. Przyjrzymy się, co zawiera ten zespół akt. Jako pierwsze są „Dochody” i „Wydatki” starostwa sandomierskiego z 1569 r. Po zapoznaniu się z nimi niestety nie znajdujemy tam żadnych informacji o mieszkańcach. Są sekcje dotyczące Chmielowa, lecz nie zawierają danych, na które powołuje się Rawski. Kolejna jest „Lustracja Mało polska Dobr JKM w Woiewodztwie Sandomierskim” z 1615 roku. Zatem to nie to. Następnie dokument „Starostwo Nowomieiskiego ex Revisione anni 1607”, Też nie to. Jako ostatni jest „Inwentarz starostwa Sandomierskiego”, ale w tytule nie podano roku, z którego pochodzi. Archiwiści dopisali w inwentarzu datę „1588?”. Znak zapytania dowodzi, że nie są pewni daty powstania dokumentu. W nim natomiast znajduje się wykaz mieszkańców wsi Chmielów, na który powołuje się Rawski. Bingo!

Przyjrzyjmy się, co on zawiera. Oprócz opisu danin płaconych przez wieś wyszczególnia kmieci niej zamieszkałych. Brak jest osób o przezwisku Jadach, ale wśród mieszkańców znajdujemy czterech imieniem Jadam. To właśnie ci Jadamowie według Rawskiego mieli dać początek wsi Jadachy. W inwentarzu są to: Jadam Briczkowicz, Jadam, Jadam Krotisza i Jadam Treszka. Tylko skąd Rawski wyciągnął wniosek, że była to rodzina? Ich przezwiska na to nie wskazują, ale też nie wykluczają. Niestety, nie tłumaczy on tego w swoich tekstach. Skąd powziął informację, że byli młynarzami? Inwentarz wymienia tylko, że w Chmielowie był 1 młynarz, ale nie podaje imienia ani przezwiska. Dodatkowo sam inwentarz nie wymienia nazwy przysiółku Jadachy. Znaczy to, że tych czterech Jadamów było po prostu kmieciami w Chmielowie, a Rawski twierdzi, że jako rodzina młynarzy dali początek wsi.

Sama data inwentarza jest błędna. Rawski podaje, że jest to rok 1569. Wynika to z opisu teczki, który pochodzi od pierwszego dokumentu w niej zawartego. Sam inwentarz można datować najwcześniej na 1588 rok, ponieważ zawiera w sobie odwołania do danin płaconych w tym roku. Jednakże może pochodzić również z lat późniejszych, stąd znak zapytania co do datowania tego dokumentu zawarty w opisie tej jednostki archiwalnej. Z tego też powodu nie prawdą jest, że Jadachy obchodziły 450-lecie istnienia w 2019 roku, zakładając, że pozostałe dane wymyślone przez Rawskiego są prawdziwe. A niestety nie są.

Przeanalizujmy teraz cały tekst zamieszczony na stronie UMiG Nowa Dęba zdanie po zdaniu.

Wracając jeszcze do Rawskiego to możemy pokusić się na odtworzenie jego drogi rozumowania. Dotarł on do lustracji dóbr z 1569 roku. Nie zauważył, że ostatni dokument który przegląda pochodzi najwcześniej z 1588 roku i wymienia on cztery osoby o imieniu Jadam. Przeglądał on również Inwentarz z 1750 roku z suplementem z 1753 roku, o czym możemy przekonać się z jego tekstów w których przytacza dane z tego inwentarza. To właśnie pod rokiem 1753 w Jadachach występują dokładnie 4 młynarze o nazwisku Jadach. Pojawia się zatem moja wątpliwość, czy przypadkiem nie dokonał on nadintepretacji w połączeniu tych dwóch faktów? A może pomyliły mu się notatki i stąd wyciągane wnioski, że rodzina młynarzy Jadachów wymieniona w 1753 roku dała początek wsi w 1569?

Dokładnej daty założenia Jadachów raczej nigdy nie było, gdyż powstały one jako przysiółek Chmielowa. Póki co, jedynym wiarygodnym źródłem, na które możemy się powołać to opracowanie Michała Marczaka, który badał księgi metrykalne parafii Miechocin do której należały Jadachy. Podaje on, że pierwsza wzmianka o nowej osadzie pochodzi z 1640 roku. Niestety nie możemy dziś sprawdzić, jak ona wyglądała, ponieważ księgi parafialne z Miechocina z XVI i XVII wieku zaginęły podczas II wojny światowej.