Obalić historyczne mity: Alfredówka

Krzysztof Krząstek

Obalić historyczne mity: Alfredówka

Przeglądając hasła polskiej Wikipedii związane z gminą Nowa Dęba przeraziła mnie treść sekcji historia dotycząca Alfredówki. Czytamy w niej (stan na dzień 17.07.2023 r.):

„Wieś ta powstała z byłej posiadłości hrabiego Tarnowskiego. Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od imienia jednego ze synów Tarnowskiego, jednak żadne ze źródeł historycznych tego nie potwierdzają. Podobnie sprawa się ma z datą powstania wioski – nie zachowały się żadne dokumenty, które potwierdzałyby konkretną datę powstania tej miejscowości, ale według źródeł powstała ok. 1802 roku, na tę datę rozumie się zmianę nazwy z Ciosy na Alfredówkę.”

W tym fragmencie znalazło się bardzo dużo kłamstw, które chciałbym sprostować. Poniższy tekst jest fragmentem artykułu, który przesłałem do redakcji Zeszytów NTSK, a który nie został jeszcze opublikowany.

Po I rozbiorze Polski dobra ziemskie klucza chmielowskiego (wsie Chmielów, Jadachy i Cygany), jako dawna królewszczyzna, zostały zagrabione przez zaborcę austriackiego. Z ramienia rządu kierowała nimi Kamera w Nisku, stąd ich nazwa „dobra kameralne”. Klucz chmielowski tworzył trzecią sekcję i należał do dóbr ziemskich państwa Mokrzyszów (niem. Heerschaft) ^1.

Rząd austriacki podjął decyzję o sprzedaży tych dóbr kameralnych. 21 listopada 1834 roku specjalnie powołana Cesarsko-Królewska Komisja Ustanowiona do Sprzedaży Dóbr Skarbowych w Galicji (niem. Galizisches Staatsgüterveräusserungs-Kommission) wydała obwieszczenie o licytacji sekcji III, które zostało opublikowane w największych gazetach, tj.: Brünner Zeitung, Wiener Zeitung, Gazeta Lwowska. Zgodnie z ogłoszeniem licytacja miała odbyć się 18 lutego 1835 roku o godzinie 10 w budynku Gubernium we Lwowie, a cena wywoławcza została ustalona w wysokości 61 764 florenów 10 krajcarów. Do licytacji stanęło 6 oferentów: Karol Perrot i Jan Jędrzejowicz w spółce, Adam Kłodziński, Edmund Maysner, Paweł Kęczyński (Kęszycki), Benedykt Leimsner i Józef Reiss. Zwycięzcami zostali Karol Perrot i Jan Jędrzejowicz, którzy zaproponowali kwotę 70 010 florenów i stali się właścicielami Chmielowa, Jadachów i Cyganów. Umowę kupna-sprzedaży sporządzono tego samego dnia.

Jan Jędrzejowicz (właśc. Jan Kanty Jędrzejowicz z Zaczernia h. Świat z Krzyżem) urodził się 2 listopada 1810 roku w Hyżnem, a mieszkał w Zaczerniu koło Rzeszowa. Był synem Ludwika i Heleny z Mieroszewskich h. Ślepowron. Brał udział w powstaniu listopadowym na ochotnika w II Pułku Jazdy Poznańskiej. Odznaczony został Srebrnym Krzyżem Zasługi. Ożeniony z Marianną ze Straszewskich h. Radwan².

Drugi właściciel Karol Perrot z pochodzenia był Francuzem. Do Polski trafił wraz z Zofią Oborską (właśc. Zofia Oborska z hr. Potockich 1.v. Czosnowska), której był kochankiem z czasów jej podróży po Europie. Z tego romansu na świat przyszła ich nieślubna córka Paulina Gie Potocka. Zofia Oborska od swojego innego kochanka – Ignacego Morskiego – otrzymała klucz Łąka w cyrkule Rzeszowskim, gdzie sprowadziła się po jego śmierci w 1819 roku³. Karol Perrot zamieszkał w Łące u kochanki wraz z córką, gdzie pełnił funkcję pełnomocnika dóbr. Nieformalny związek nie wytrzymał próby czasu. Karol Perrot ożenił się z Teodozją Karoliną córką Benedykta Kopińskiego i Elżbiety Donzée urodzoną 29 maja 1810 roku we Lwowie⁴. W 1829 roku wydzierżawili sąsiednią wieś Jasionka⁵, gdzie 18 grudnia 1829 roku przyszedł na świat ich syn Rudolf Alfred, którego ojcem chrzestnym został Ludwik Jędrzejowicz – ojciec Jana⁶. 6 grudnia 1831 roku urodził się ich drugi syn Józef. Matką chrzestną była Izabela Jędrzejowicz – siostra Jana⁷. Niestety zmarł bardzo młodo. Warto nadmienić, że w 1831 roku Jasionkę nabył Ludwik Jędrzejowicz⁸. W tym czasie Zofia Oborska wysłała córkę Paulinę na pensję do Krakowa w 1831 roku, następnie sprzedała klucz łącki Alfredowi Potockiemu. W nowym związku Karola Perrot na świat przyszła córka Sydonia urodzona w 1836 roku.

 Rodzina Perrot przebywała w Chmielowie, gdy 20 marca 1837 roku zmarła Teodozja w wieku 27 lat⁹. Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Miechocinie, a jej nagrobek zachował się do dzisiaj. Znajduje się na nim inskrypcja: „Teodozja Karolina z Kopińskich Perrot. Żona, matka dwojga dzieci (nieczytelne) roku wieku swego do (nieczytelne) 1837 r. w Chmielowie życie zakończyła”.

Nowi właściciele obejmując wsie w zarząd wprowadzili swoich własnych urzędników i służbę dworską przenosząc ich z okolic Jasionki. W 1839 roku komisarzem i ekonomem Chmielowa był Karol Szostkiewicz, służącym we dworze Wincenty Gorczyca. W kolejnych latach wymienieni zostali inni służący: w 1840 roku Adam Zygmunt i Michał Zarębski, a w 1841 Jan Anciger (Ancyger), który występuje również jako miejscowy pisarz¹⁰. Perrot i Jędrzejowicz osadzali również rzemieślników, których przenosili z własnych dóbr ziemskich. W 1837 roku w Chmielowie umarł Krzysztof Koń – rymarz urodzony we wsi Palikówka w dominium Łąka¹¹.

Właściciele dóbr chmielowskich dokonali osuszenia bagien w bezpośredniej bliskości z granicą z Tarnowską Wolą i w tym miejscu założyli dwie nowe osady – Alfredówkę i Janówkę. Było to działanie zrozumiałe, gdyż w wyniku wcześniejszego osuszenia bagien przez Tarnowskich wody gruntowe obniżyły się również w okolicznym sąsiedztwie. Tereny te administracyjnie należały do wsi Jadachy. Pisze o tym Antoni Schneider w swojej encyklopedii¹². Datę tych lokacji (1836 rok) pozwala nam określić relacja zawarta w protokole uwłaszczeniowym z 1852 roku. Wynika z niej, że Alfredówka lokowana była na 383 morgach gruntu, na którym każdy z 40 osadników otrzymał 8,5 morgi ziemi. Janówka zajmowała 110 morg, a każdy z 20 nowych kolonistów otrzymał 5,5 morgi ziemi. Wszyscy nowi mieszkańcy zobowiązani byli do płacenia czynszu zamiast odrabiania pańszczyzny¹³. W 1859 roku Alfredówka zajmowała powierzchnię 393 morgi 973 sążnie kwadratowe oraz 40 gospodarstw, a Janówka 106 morg 1211 sążni kwadratowych oraz 15 gospodarstw¹⁴.

Ciekawych informacji dostarcza przestudiowanie księgi urodzeń ze wsi Tarnowska Wola. Pierwsza wzmianka na temat nowej osady znajduje się w 1837 roku. W majdańskim kościele w sierpniu ochrzczona została Anna córka Reginy Tęczy, która pochodziła z „Poręby Tarnowskiej Woli”. W październiku ochrzczona została Maria Łeptuch córka Marcina i Marianny z „Poręby Nowej przy Tarnowskiej Woli”, w listopadzie Karol Safin syn Andrzeja i Heleny z „Poręby za Tarnowską Wolą”. W styczniu 1838 roku ochrzczone zostały Agnieszka córka Józefa i Agnieszki Keller oraz Maria córka Onufrego i Zofii Kilian. Obie były z „Nowej wsi w lesie Jadachy”, a ich rodzice określeni zostali jako nowi koloniści. Po raz pierwszy nazwa nowej osady została zapisana 20 października 1838 roku przy chrzcie Jadwigi Ordon córki Macieja i Teresy „nowych kolonistów w Alfredówce”¹⁵.

Analizując powyższe wpisy kreuje się obraz postępujących prac. W 1836 roku dokonano osuszenia bagien i wycinki lasu oraz osadzono pierwszych mieszkańców, zapewne zajmujących się przygotowaniem terenu. W 1837 roku na świat przychodziły ich dzieci. Pełna akcja osadnicza ruszyła w 1838 roku, gdy wszystko było już gotowe. Wtedy to też nadane zostały nazwy. Niemal pewna jest postać Alfreda, który był źródłosłowem dla Alfredówki. Logika podpowiada, aby szukać go pośród rodzin założycieli. U Jędrzejowiczów żaden Alfred nie był znany, natomiast w rodzinie Perrot pierwszy syn miał na drugie imię Alfred. Częstą praktyką było, że pierwsze imię nadawano po przodku ojca, natomiast na co dzień posługiwano się drugim imieniem. Tak było np. w rodzie Tarnowskich z Dzikowa i u innych dobrze urodzonych osób. Również i w tym przypadku w użyciu było imię drugie, dlatego nazwa wsi otrzymała takie brzmienie. Jako dowód dość przytoczyć akta sądowe do sprawy spadkowej po Teodozji Perrot, w których jej syn pisany jest tylko z drugiego imienia – Alfred¹⁶. Co do Janówki, to można wskazać dwóch kandydatów. Pierwszym jest Jan Jędrzejowicz h. Świat z Krzyżem, dziadek Jana Kantego – współwłaściciela wsi, a drugim sam współwłaściciel. Co więcej, nie posiadał on syna o tym imieniu. Należy jednak przypuszczać, że nadanie imienia nowej osadzie było związane z oddaniem czci przez wnuka wobec dziadka, który w 1786 roku uzyskał nobilitację od cesarza austriackiego, wprowadzając ród Jędrzejowiczów w szeregi szlachty¹⁷. Z tak wyprowadzonego rozumowania nasuwa się wniosek, że dwóch współwłaścicieli założyło dwie nowe osady nadając im nazwy związane ze swoimi rodzinami.

Sprzedaż dóbr chmielowskich w ręce prywatne wiązała się z uzyskaniem autonomii administracyjnej. Chmielów, Jadachy i Cygany przechodząc pod władze nowych właścicieli, stworzyły nowe Dominium Chmielów. Zyskały także własnego urzędnika od spraw sądowych – justycjariusza. W 1837 roku był nim Jan Kurkowski, a w latach 1838-1855 Rudolf Jan Alss¹⁸. Do jego obowiązków należało rozpatrywanie spraw cywilnych i drobnych spraw karnych w dobrach prywatnych w imieniu ich właściciela. Dominium Chmielów dotrwało do reformy zmieniającej podział administracyjny i znoszący dominia.

Nowi właściciele podjęli się ambitnych planów rozwoju dóbr ziemskich w Chmielowie. Udało im się założyć nowe kolonie (przysiółki do Jadachów) i zasiedlić je mieszkańcami. Mimo to nie zagościli tu na dłużej.  Karol Perrot sprzedał swoją cześć swojemu wspólnikowi w 1841 roku¹⁹. Jan Jędrzejowicz niedługo potem, bo 13 lipca 1842 roku swoje udziały w kluczu chmielowskim sprzedał Antoniemu hr. Schaffgotsche. Kontrakt podpisał tylko jeden właściciel²⁰. Ze względu na toczącą się przed sądem sprawę spadkową po Teodozji Perrot masa spadkowa została zabezpieczona w zapisach hipotecznych. Całość hipoteki została spłacona w gotówce na rzecz dzieci w 1845 roku za zgodą C.K. Sądu Szlacheckiego Tarnowskiego zarządzającego masą spadkową, co uregulowało ostatecznie sprawy własnościowe dóbr chmielowskich²¹.

Karol Perrot jeszcze przed wykupem hipoteki w Chmielowie nabył dobra ziemskie Gdyczyna²², w których zamieszkał wraz z dziećmi. Alfred Perrot, po którym nazwę otrzymała Alfredówka, po osiągnięciu pełnoletności wstąpił do armii austriackiej. Po ukończeniu szkoły został promowany na stopień podporucznika i w 1850 roku przydzielony do 15. Pułku Piechoty²³ (właśc. k. u. k. Infanterie-Regimentes Adolf Grossherzog von Luxemburg, Herzog zu Nassau Nr 15). Dosłużył do stopnia porucznika, jednak ze względu na częściowe inwalidztwo musiał odejść ze służby na emeryturę w 1861 roku²⁴.

Po śmierci teściów (Benedykta i Doroty Kopińskich) Karol Perrot wraz z córką przenieśli się do Lwowa, gdzie jego dzieci dziedziczyły po dziadkach macierzystych, pilnując pomyślnego podziału spadku²⁵. Karol Perrot utrzymywał się z nauczania języka francuskiego²⁶. Sydonia Perrot zmarła 9 maja 1850 roku we Lwowie w wieku 14 lat, a Karol Perrot 23 września 1860 roku w wieku 73 lat²⁷. Alfred Perrot po przejściu na emeryturę zamieszkał w Olszanicy pod Krakowem u swojej przyrodniej siostry Pauliny z Potockich i jej męża Stefana Tańskiego²⁸. W październiku 1860 roku zdążył jeszcze odwiedzić Lwów, po śmierci swojego ojca²⁹. Zmarł 14 kwietnia 1865 roku³⁰.

Podsumowując, bez wątpienia zrewidować możemy pogląd, że Alfredówka została założona przez rodzinę Tarnowskich z Dzikowa w 1802 roku³¹. Po pierwsze Tarnowscy stali się właścicielami w lutym 1891 roku, gdy Zdzisław hr. Tarnowski z Dzikowa odkupił od ówczesnego właściciela Hermanna hr. Schaffgotsche dobra ziemskie Chmielów z przyległościami³².Po drugie przeczy temu Schneider, a po trzecie nowe światło rzucają zapisy w protokole uwłaszczeniowym i w księgach kościelnych. Alfredówka nie nosiła również nazwy Ciosy, gdyż założona została na gruncie świeżo wyrwanym naturze. Z czasem rozrosła się i połączyła z obszarem sąsiadującym z Ciosami, a następnie stała się samodzielną jednostką administracyjną. Reform tych nie przetrwała Janówka. Obecnie stanowi przysiółek wsi Kaczaki w gminie Baranów Sandomierski. Właściwą osobą, od której nazwę wzięła Alfredówka, jest Rudolf Alfred Perrot ur. 18 grudnia 1829 roku w Jasionce syn Karola Perrot – Francuza i Teodozji Karoliny Kopińskiej córką Benedykta Kopińskiego i Elżbiety Donzée urodzoną 29 maja 1810 roku we Lwowie.

PRZYPISY:

^{[1]  J. Rawski, W. Rawski, Miechocin kolebka Tarnobrzega, s.59.
[2] Tamże, s.120; D. Pustelak, Ród Jędrzejowiczów w okresie autonomii Galicji, s.37.
[3] M. Czaplińska, Oborska Zofia (ok. 1787-1857) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXIII (1978), s. 432-434.
[4] Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej: AGAD], Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej [dalej: Księgi arch. Lwowskiej], sygn.753, Lwów, Bazylika Metropolitalna. Księga metrykalna urodzeń. Tom VI, k.186.
[5] Archiwum Narodowe w Krakowie [dalej: ANK], Archiwum Dzikowskie Tarnowskich [dalej: ADzT], sygn.1244, s.120; Archiwum Państwowe w Rzeszowie [dalej: APRz], Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Zaczerniu [dalej: ASC Zaczernie], sygn. 9, Księga małżeństw – Jasionka, k.11; D. Pustelak, Ród Jędrzejowiczów w okresie autonomii Galicji, s.37 przyp.177.
[6]APRz, ASC Zaczernie, sygn.5 Księga urodzeń – Jasionka, k.33.
[7] Tamże, k.35.
[8] J. Bereś red., Jasionka przez wieki, s.12.
[9] Archiwum Parafialne w Chmielowie, Liber Metrices Mortuorum pro Pago Chmielów 1834-1875, tom II [dalej: Księga zmarłych t. II], k.6v akt 26/1837.
[10] ACh, Liber Metrices Baptisatorum pro pago Chmielów 1835-1864 tom IV [dalej: Księga ochrzczonych t. IV], k.12, akt 8/1839; k.13 akt 24/1839; k.17 akt 46/1840; k.18 akt 10/1841; k.21 akt 43/1841
[11] ACh, Księga zmarłych t. II, k.7v akt 51/1837.
[12] A, Scheinder, Encyklopedia do krajoznawstwa Galicyi tom I, s.35.
[13]ANK, ADzT, sygn.1257, s.36 i 44; M. Dobrowolska, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu [w:] Prace Monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie Tom LXIX, s.129.
[14] Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Fond 20, opis 5, sygn.143, k.232-235
[15] Archiwum Parafialne w Tarnowskiej Woli [dalej: ATW]; Liber Natorum Tarnowska Wola 1826-1869 tom I, k.16v-18v.
[16]  APRz, C.K. Sąd Obwodowy w Rzeszowie, sygn.443, k.56-56v.
[17]  D. Pustelak, Ród Jędrzejowiczów w okresie autonomii Galicji, s.200 Tablica I, s.203 Tablica V.
[18] Szematyzm na rok 1837 s.228; Szematyzm na rok 1838 s.252; Szematyzm na rok 1855 s.330.
[19] Gazeta Lwowska Nr 81 z dn. 13 lipca 1841 roku, s. 517.
[20] ANK, ADzT, sygn.468, s.136. Marczak podaje, że transakcja nastąpiła około 1844 roku. Autorowi udało się dotrzeć do materiału źródłowego podającego dokładną datę – 13 lipca 1842r. Por.: M. Marczak, Tarnobrzeg. Z dziejów miasta i powiatu, s.95.
[21] APRz, C.K. Sąd Obwodowy w Rzeszowie, sygn.443, k.63-64.
[22] Obecnie część wsi Siedliska, gmina Nozdrzec, powiat brzozowski, Polska.
[23] Geschichte des k. u. k. Infanterie-Regimentes Adolf Grossherzog von Luxemburg, Herzog zu Nassau Nr. 15, 1701-1901, s.117.
[24] K.k. Armee-Verordnungsblatt Tom 11. Personal-Angelegenheiten Nr 41 z dn. 20.10.1861, s.150.
[25] Dziennik urzędowy do Gazety Lwowskiej Nr 1 z dn. 02.01.1854, s.2.
[26] Dziennik urzędowy do Gazety Lwowskiej Nr 238 z dn. 16.10.1860, s.1362.
[27] AGAD, Księgi arch. lwowskiej, sygn.819, Lwów, Parafia Św. Marii i Magdaleny. Księga metrykalna zgonów 1819-1854, s.364; sygn.849, Parafia Lwów nieznana. Indeks zmarłych s.131.
[28] Schematismus der pensionirten und mit Charakter quittirten k.k. Generale, Stabs-, und Ober-Officire der österreichischen Armee, s.178.
[29] Gazeta Lwowska Rok 50 Nr 247 z dn. 26.10.1860, s.987.
[30] Personal-Veranderungen in der k. k. östreichischen Armee [w:] Östreichische militärische Zeitschrift 1865 Rok VI tom I, s.65.
[31] J. Stadnik, O nazwach miejscowych w widłach Wisły i Sanu [w:] Tarnobrzeskie Zeszyty Historyczne nr 8, s.76; Jako pierwsza lokowanie Alfredówki w 1836 roku opisała M. Dobrowolska. Niestety błędnie przyjęła, że skoro dokumenty na ten temat znajdują się w Archiwum Tarnowskich to oni są fundatorami wsi.
[32]  ANK, ADzT, sygn.468, s.1-14.}